De wereldpremière van Somnophonography, een compositie van Vincent Cox naar een idee van Tim Leufkens, vindt plaats op 19 juni 2016 om 20:30 uur in Mariapark Sittard. Het slagwerkensemble van de Philharmonie Sittard staat onder leiding van Frank Marx.
Slaap is een essentieel onderdeel van onze gezondheid en neemt ongeveer een derde van ons leven in beslag. Hoewel er onder wetenschappers nog veel discussie is over de functie van slaap, zijn er aanwijzingen dat slaap een belangrijke rol speelt bij het herstel van mentale en fysiologische processen, bij onze energiehuishouding, dat slaap een beschermende functie heeft, en meer recenter, dat slaap betrokken is bij het creëren van onze herinneringen.
De speculaties over de functie van slaap zijn nog lang niet voorbij, maar dat we niet zonder slaap kunnen mag duidelijk zijn. Of zoals slaapwetenschapper Allen Rechtschaffen het al in 1978 zei: “If sleep does not serve an absolutely vital function, then it is the biggest mistake the evolutionary process has ever made.”
Over het algemeen ligt men niet wakker van slaap, maar als slaap een probleem wordt, of beter, het gebrek aan slaap, dan wordt men zich pas bewust van de relevantie van slaap. Op dit moment loopt ongeveer een derde van de volwassen bevolking rond met klachten over slaap. Tien procent van de volwassen bevolking leidt aan chronische slapeloosheid, en mede door een toenemend aantal volwassenen met overgewicht, heeft eenzelfde percentage last van slaap apneu, ofwel herhaaldelijke adempauzes gedurende de slaap.
Verstoorde slaap wordt tegenwoordig gerelateerd aan een reeks van lichamelijke en geestelijke problemen. Mensen die lijden aan slaap apneu hebben een groter risico op hartklachten, verhoogde bloeddruk, en suikerziekte. Chronische slapeloosheid wordt vaak geassocieerd met onder andere depressieve klachten.
Tegenwoordig is er nog een ‘zelfgekozen’ slaapziekte bij gekomen: slaaptekort. We gaan collectief te laat naar bed, zijn in onze slaapkamer nog bezig met het lezen van e-mail en het bijhouden van onze sociale media, en verstoren onze slaap met cafeïne, alcohol en late maaltijden.
In Somnophonography wordt één slaapcyclus verklankt. Een slaapcyclus bestaat uit verschillende fases die gekenmerkt worden door veranderingen in hersenactiviteit en oogbewegingen. Eén slaapcyclus duurt normaalgesproken ongeveer 90 minuten en wordt gedurende een nacht drie tot vijf keer doorlopen. Na een periode van waak en slaperigheid treedt de lichte slaap in. Tijdens de periode van waak en slaperigheid zijn fragmenten gebruikt van het alombekende ‘Slaap kindje slaap’. Deze fragmenten komen later terug in de droomfase. Verder worden in de slaperigheidfase zogenaamde Slow Eye Movements, trage horizontale bewegingen van de ogen, verklankt door glissandi van meerdere instrumenten.
De eerste fase van de lichte slaap wordt simpelweg ‘stage 1 sleep’ genoemd en kenmerkt zich door een nog relatief actief brein. Eén karakteristiek beeld van de hersenactiviteit in deze fase zijn de ‘vertex waves’, plotselinge scherpe positieve pieken. Dit wordt verklankt door een kleine solo van de gestemde gongs.
Na enkele minuten raakt men al wat dieper in slaap, maar is nog steeds sprake van lichte slaap. In deze fase, stage 2 sleep genoemd, wordt de hersenactiviteit al wat rustiger wat het best zichtbaar is door zogenaamde K-complexen. Een K-complex is een langzame hersengolf die ervoor zorgt dat externe stimuli niet meer worden verwerkt door de hersenen en lijkt ook een rol te spelen bij geheugenvorming. Het K-complex wordt verklankt door middel van de lage klanken van pauken en marimba. Dat in deze fase echter nog geen sprake is van diepe slaap wordt het best zichtbaar door zogenaamde sleep spindles. Sleep spindles zijn korte uitbarstingen van snelle hersenactiviteit en worden in Somnophonography verklankt door hoge en snelle ‘metalen’ klanken van brakedrums.
Na de twee lichte slaapfases treedt de diepe slaap in, Slow Wave Sleep, genoemd. In deze fase is er sprake van trage hersenactiviteit en kan de slaper relatief moeilijk wakker worden gemaakt. Deze fase wordt ook vaak de restoratieve slaapfase genoemd, wat inhoud dat men in deze slaapfase echt het lichaam en de hersenen aan het herstellen is. Verder lijkt onderzoek aan te tonen dat deze fase een essentiële rol speelt in het vormen van herinneringen. Het deel Slow Wave Sleep wordt uitsluitend verklankt door donkere klanken op marimba’s die geleidelijk aan sterker worden in volume.
Als laatste slaapfase komt de REM slaap aan bod. REM slaap, of Rapid Eye Movement sleep, kenmerkt zich door een relatief actieve hersenactiviteit die veel gelijkenis vertoond met een wakker brein. Deze fase heeft zijn naam vanwege de snelle, onwillekeurige bewegingen van de ogen. Daarnaast zijn in deze fase de lichaamsspieren totaal ontspannen. REM slaap wordt ook droomslaap genoemd. Hoewel dromen in iedere slaapfase kunnen voorkomen, hebben slapers de meest uitvoerige herinnering van een droom die tijdens de REM slaap plaatsvond. REM slaap wordt, net als Slow Wave Sleep, gerelateerd aan geheugen. Hier wordt dan wel een sterkere relatie gemaakt met procedureel geheugen, ofwel het leren van vaardigheden, dan met herinneringen. Het dromerige karakter van deze fase wordt verklankt door het vrije tempo en de vrije dynamiek van een aantal partijen. Het abrupte einde moet het einde van een droom voorstellen dat veel mensen wel eens hebben ervaren: het gevoel van een val en het verschrikt wakker worden.
Slaap lekker straks!
Kunstschilder Jan Ruigt beschrijft in zijn schilderij,
een persoon die “wegzweeft” in totale rust / ontspanning,
de verschillende slaapstadia : Wake, Drowsiness, Stage 1,
Stage 2, Slow wave sleep, Rapid Eye Movement (REM) Sleep